Kościół św. Bartłomieja w Morawicy – wizyta w pracowni konserwatorskiej u Ani Pawlus

Historia Morawicy oraz dzieje morawickiej parafii

W okresie średniowiecza była siedzibą możnego rodu Toporów, władającego rozległymi dobrami ziemskimi w Małopolsce. Ród ten pieczętował się herbem o tej samej nazwie. Jego przedstawiciele zajmowali poważną pozycję w hierarchii politycznej Polski. Trudno ustalić dokładną datę powstania obronnego zamku zlokalizowanego na szczycie wzgórza dominującego nad okolicą, wiadomo jednak, iż Toporowie rezydowali tu już na przełomie XII i XIII wieku, później stanowił on własność Tęczyńskich.

Zachowany tu do dziś zespół kościelny pochodzi z kilku okresów. Najstarszą jego częścią jest budynek obecnej plebanii, będący fragmentem pierwotnego zamku średniowiecznego. Jego wczesną metrykę powstania poświadczają grube mury oraz głębokie, kute w litej skale korytarze /przejścia podziemne/ umożliwiające ucieczkę w sytuacji ewentualnego oblężenia zamku.
Sąsiadujący z plebanią kościół został zbudowany w późniejszych latach. Jest usytuowany na fundamentach dawnego zamczyska, podobnie jak przykościelna dzwonnica.

 Dzieje morawickiej parafii

Przypuszczać należy, że początki morawickiej parafii i pierwszego kościoła parafialnego sięgają XII w. Świadczyć o tym może obranie za patrona kościoła św. Bartłomieja Apostoła którego kult był szczególnie rozpowszechniony na ziemiach polskich na przełomie XI i XII w. Pierwsze wzmianki o parafii Morawica pochodzą z połowy XIII w., wówczas plebanem w Morawicy był Świętek (1247-1253). Jego nazwisko pojawiło się w źródłach historycznych pochodzących z 1253 r. pt.: „Cuda św. Stanisława - Żywot większy” autorstwa Wincentego z Kielczy. Opowiadają one jak rycerz Andrzej z Morawicy, przekonany o świętości biskupa Stanisława ze Szczepanowa, cudem uniknął śmierci w płomieniach dlatego, że wezwał na pomoc świętego. Wśród osób, które doświadczyły cudów zdziałanych przez świętego

 Stanisława miał być także wymieniony Świętek - pleban w Morawicy. Następna w kolejności chronologicznej wzmianka historyczna zamieszczona w Kodeksie dyplomatycznym mogilskim podaje, że w 1286 r. plebanem morawickim był : „Petrus capellanus de Morawica” kapelan kaplicy zamkowej. Kolejni plebani w Morawicy to: Stanisław (1319-1326), Florian wraz ze Stanisławem (1326), Stanisław i Piotr (1350-1355), Nawój Andrzejowic z Morawicy i Tęczyna (1374-1384), Marcin (1395). Lista następujących po sobie morawickich plebanów jest możliwa do ustalenia na podstawie źródłowych dokumentów kościelnych.

Gdy pierwszy, drewniany kościół, wybudowany przed 1200 rokiem chylił się ku upadkowi, w 1408 roku została wystawiona na jego miejscu nowa, murowana świątynia. Kronikarz Jan Długosz w XV wieku opisując parafię wspomina, że kościół był „ex albo lapide murata” (zbudowany z białego kamienia) i było równocześnie przy nim dwóch plebanów. Przy czym jeden z nich był najpewniej kapelanem zamkowym. Do parafii należały wsie: Morawica Wielka, Morawica Mała, Balice, Burów, Szczyglice, Kleszczów, Brzoskwinia, Chrosna, Wola Morawicka (Cholerzyn), Aleksandrowice, Baczyn i Mników. W roku 1598 na liście wsi parafii morawickiej dodatkowo został wymieniony Budzyń alias Kępa, wieś założona przez Tęczyńskich w pierwszej połowie XVI w. w widłach rzek: Sanki i Morawicy, na południe od Cholerzyna.
W roku 1743 Aleksander August książę Czartoryski, wojewoda ruski i litewski, dziedzic hrabstwa Tęczyńskiego, widząc kościółek w Morawicy za mały i niedogodny sprzedał kosztowności wszelkie jakie się znajdowały w kaplicy zamku tęczyńskiego za 8.644 tynfów i 10 gr. co w przeliczeniu na złote polskie odpowiadało kwocie 10.949 i 12 gr i tą sumę wraz z żoną Zofią z Sieniawskich Czartoryską przeznaczyli na budowę nowego Kościoła w Morawicy.
Stary kościół rozebrano w pięciu dniach tj.: od 22.4.-27.4. 1743 r. Po wmurowaniu kamienia węgielnego rozpoczęła się budowa nowego kościoła. Początek budowy datuje się od 29 kwietnia 1743 roku , a jej zakończenie na 26 października 1748 roku.
Plan nowego kościoła sporządził architekt pochodzenia włoskiego Francesco Placidi za kwotę 180 złotych polskich. Kamień do budowy łamano pod Chrosną, obrabiane zaś kamienie do facjaty łamano pod Grojcem. Ponieważ miejsce na budowę nowego kościoła było bardzo szczupłe, fundator kościoła książę Aleksander August Czartoryski, kazał jedną połowę dawnego zamku Tęczyńskich, dzisiejszej plebanii morawickiej rozebrać i na tych zwaliskach wybudował obecny kościół. Potwierdza to pamiątkowy napis w języku łacińskim na owalnej marmurowej tablicy, usytuowanej nad wejściem do nowej zakrystii od strony kościoła, którego polskie brzmienie jest: ”Ktokolwiek to czytasz bądź wdzięczny wraz z potomnymi. Miejsce to, niegdyś wąskie i niekształtne, w środku bardzo dawnego niegdyś łuku /?/ około 1408 zostało podarowane przez Tęczyńskich. Podczas, gdy z powodu swej starożytności zbliżało się do ruiny, dzięki hojności Ich Wysokościom Książętom Augusta Aleksandra Czartoryńskiego /tak!/, Pana na Klewaniu i Żukowie, Generała Ziem Ruskich i Podolskich, po położeniu pierwszego kamienia w r. 1743 przez Marię i Zofię z Sieniawskich, księżniczkę na Szkłowie, Tenczynie, współdziedzieczki Jarosławia, powstał od podstaw wspaniały budynek, jak widzisz. Wobec takiego dobrodziejstwa i nieustannej wdzięczności wobec dostojnych Fundatorów, Opiekunów kościoła, to wspomnienie umieścił Andrzej Nehrebecki”. – Andrzej Nehrebecki fundator tej tablicy, dr św. Teologii, /kanonik sandomierski/ w latach 1733-1756 był wikariuszem parafii w Morawicy.

Kościół Parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła
Obecny barokowy kościół został wzniesiony w latach 1743 - 1748 wg projektu włoskiego architekta Francesco Placidiego, z fundacji Augusta Aleksandra Czartoryskiego i jego żony Marii Zofii z Sieniawskich. Konsekrowany w roku 1755 przez biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Kostkę Załuskiego.

Urządzenie wewnątrz Kościoła
Kościół jest jednonawowy o wymiarach liczących 33 m - długości i 16 m szerokości, nakryty sklepieniem kolebkowym.. Prezbiterium jednoprzęsłowe, zakończone półkolistą apsydą . Nawa szersza, trójprzęsłowa. Wnętrze prezbiterium i nawy podzielone są pilastrami o bogato rzeźbionych kapitelach , w polach między pilastrami są wnęki na ołtarze. Wokół świątyni, nad kapitelami biegnie gzyms ze stojącą na nim żelazną balustradą. Po obu stronach prezbiterium znajdują się zakrystie /południowa została dobudowana w 1898 r. /
Portale z prezbiterium do obu zakrystii są kamienne, późnobarokowe, z medalionami, napisy w nich odnoszą się do fundacji i poświęcenia kościoła.
Wewnątrz kościoła jest 5 ołtarzy: główny i cztery przy ścianach bocznych. Ołtarz główny ma w środku krzyż na tle panoramy Jerozolimy. Nad krzyżem jest umieszczona tarcza z napisem: „Dzieło nie mające przykładu, łaska nie zasłużona, dar nieoceniony, miłość bez granic”. Ołtarz był odnawiany w 1934 r. i również w tym czasie zbudowano marmurową balustradę w prezbiterium. Przed nią usytuowano w 1973 r. ołtarz „soborowy”.
Po lewej stronie kościoła jest ołtarz Matki Bożej Różańcowej, zawierający obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem tzw. Różańcowej, będący XVII wieczną kopią obrazu z Bazyliki S. Maria Maggiore w Rzymie. / XVI wieczna kopia tego obrazu znajduje się w ołtarzu głównym Kaplicy Matki Bożej Różańcowej w Kościele O.O. Dominikanów w Krakowie./ Obraz ten pochodzi prawdopodobnie z kaplicy zamku „Tenczyn”. Na zasłonie obrazu jest scena wręczenia różańca św. Dominikowi przez Matkę Boską. Ołtarz ponownie został konsekrowany w r. 1906 przez Biskupa Anatola Nowaka, wówczas w mensie ołtarzowej umieszczono relikwie św. Jozafata męczennika.
Po tej samej stronie, bliżej chóru, znajduje się też boczny ołtarz pod wezwaniem św. Franciszka z Asyżu z umieszczonym obrazem o tej samej treści. Pod tym obrazem jest drugi przedstawiający św. Mikołaja. Po bokach obrazu stoją figury aniołów, z których jeden trzyma w ręku sieć, a drugi kotwicę, przedmioty związane z legendami o Świętym. W owalu nad ołtarzem umieszczono obraz św. Antoniego.
Po przeciwnej stronie ołtarza św. Franciszka jest ołtarz pod wezwaniem św. Izydora Rolnika, który jest drugim, po św. Bartłomieju patronem kościoła i parafii. W owalu nad tym ołtarzem umieszczono obraz św. Michała.
Na tej samej ścianie kościoła, bliżej prezbiterium jest ołtarz pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła, głównego patrona kościoła i parafii. W roku 1906 został on ponownie poświęcony przez Biskupa Anatola Nowaka . Na pamiątkę tego wydarzenia w mensie ołtarza zostały umieszczone relikwie św. Gerwazego i Protazego. W tym ołtarzu na zasłonie znajduje się obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa, autorstwa artysty księdza Józefa Kaczmarczyka. Po bokach obrazu umieszczono figury katów, trzymających przedmioty związane z męczeństwem Świętego.
Na ścianie po prawej stronie ołtarza św. Bartłomieja, znajduje się epitafium nagrobne ks. Józefa Krzemieńskiego proboszcza morawickiego w latach 1877-1892. Portret jest dziełem artysty –malarza Christo Kutewa z Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z 1912 roku .
Po lewej stronie ołtarza usytuowana jest chrzcielnica– dzieło Zielaskiego z 2 połowy XVII w. zbudowana w stylu barokowym, z czarnego marmuru, nakryta ozdobną czaszą, o wyglądzie kielicha. Obok chrzcielnicy, w ścianie jest szafka, w której dawniej były przechowywane oleje święte do chrztu i namaszczenia chorych. Po prawej stronie ołtarza późnobarokowa ambona.
Nad wejściem do starej zakrystii jest duży obraz przedstawiający adorację Najświętszego Serca Pana Jezusa, przez wszystkie stany narodu polskiego. Po drugiej stronie takich samych wymiarów obraz przedstawia adorację Matki Bożej przez poszczególne stany społeczne. Postacie tych osób, i ich stroje są wizerunkiem tutejszej społeczności parafialnej sprzed 100 lat.
Po obu stronach głównego ołtarza znajdują się drewniane , z niskim zapleckiem i rzeźbionymi ornamentami ławki kolatorskie.
Wejście główne do kościoła jest okolone portalem z czarnego marmuru dębnickiego, nad wejściem są herby fundatorów: „Pogoń”/ Czartoryskich/ i „Leliwa”/ Sieniawskich/. Te same herby są widoczne wewnątrz kościoła na pilastrach w pobliżu apsydy / na lewym „pogoń” , na prawym „leliwa”/ oraz w starej zakrystii na zworniku sufitu. Odrzwia marmurowe posiadają również wejścia do obu zakrystii.
Nad wejściem, na szczytowej ścianie kościoła znajduje się zegar zbudowany w roku 1954 przez wikariusza tej parafii księdza Kazimierza Lisewskiego
Dzwonnica
Wzniesiona w połowie XVIII wieku. Murowana. Na wysokim cokole arkada zamknięta łukiem półkolistym, nad nią trójkątny szczyt. Ma wygląd bramy triumfalnej, mieści trzy dzwony: najstarszy i największy o nazwie „Jan” pochodzi z 1726 i jest fundacją ks. Jana Tarło, proboszcza morawickiego w latach 1722-1728 , później biskupa poznańskiego i krewnego fundatorów kościoła w Morawicy. Napis na czapie dzwonu jest: „Jaśnie Oświecony Jan z Cekarzowic Tarło Biskup poznański, opiekun tego miejsca, zatroszczył się o mnie 1726 ostatniego sierpnia”. Obok napisu rzeźba Matki Bożej z dzieciątkiem Jezus i podpis „Pod Twoją obronę” , dodatkowo wizerunki herbu topór z insygniami biskupimi i św. Bartłomiej z nożem. Pozostałe dwa dzwony, o nazwie: „Maria” i „Bartłomiej” pochodzą z 1975 roku.. Zostały zawieszone w miejsce istniejących przed II wojną, zabranych przez Niemców.
Plebania
Przerobiona w 1666 roku z zamku Tęczyńskich. Po 1871 roku częściowo przebudowana. Murowana. Dwupiętrowa. Na rzucie prostokąta, o układzie wnętrza jednotraktowym. Na parterze trzy izby sklepione kolebkowo. Pod budynkiem i częścią podwórza plebanii są korytarze. Na ścianie plebanii umieszczona jest marmurowa tablica fundacyjna z 1666 r.
W obrębie murów kościelnych Kaplica rodziny Szybalskich z XIX w. Obok kościoła cmentarz parafialny . Pośrodku cmentarza kaplica Radziwiłłów z XIX w. w której podziemiach spoczywają członkowie rodu Radziwiłłów z Balic, a także proboszcz morawicki ks. Józef Pajączewski. Na cmentarzu znajduje się grób kpt Mieczysława Medweckiego – pierwszego pilota z czasów II wojny światowej który zginął 1 IX 1939 zestrzelony przez Niemców.
Na terenie parafii znajdują się KAPLICE PARAFIALNE:
• w Brzoskwini pw. Imienia Maryi
• w Kleszczowie pw. MB Nieustającej Pomocy

Od 1880 r. z parafią związany jest DOM ZAKONNY SIÓSTR FELICJANEK.

Warto zobaczyć zlokalizowane na terenie parafii miejscowości:

ALEKSANDROWICE - W XIII w. wieś była własnością rycerskiego rodu Toporczyków z Morawicy zwanych Aleksandrowskimi. W XVI w. wraz z Balicami przechodzą w ręce Bonerów, którzy wykorzystując sprzyjające warunki naturalne, zakładają tu słynne gaje brzoskwiniowe i morelowe i sadzą figi, a na wzgórzu zwanym do dziś Winną Górą (333 m) – winnicę. W Aleksandrowicach zachowany jest częściowo park założony w stylu włoskim, tarasowym z czasów Bonerów oraz dwór wybudowany w 1900 r. przez Dominika księcia Radziwiłła. Na terenie Aleksandrowic jest skała zwana Krzywym Sądem której nazwa związana jest z przepiękną legendą o ukrytym tutaj skarbie. Przy drodze w kierunku do Morawicy figura kamienna św. Jana Nepomucena z 1775 r.

BRZOSKWINIA - jedna z najstarszych osad w okolicach Krakowa. Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie datuje się na XII w. Znajdują się tu bardzo ciekawe krajobrazowo miejsca. Najwyższym wzniesieniem jest Popówka (339 m) z której można podziwiać piękną panoramę Krakowa, Tyńca, Skawiny i Bielan. Dolina Brzoskwinki jest z jednym z bardziej uroczych, a mało zwiedzanych miejsc w okolicach Krakowa.

CHOLERZYN - zwany kiedyś Wolą Morawicką lub Chorzelinem od XIV w. należał do potomków możnego rodu Toporczyków- Tęczyńskich i wchodził w skład dóbr tzw. klucza tęczyńskiego. Na trasie z Cholerzyna do Morawicy znajduje się figura Chrystusa Zmartwychwstałego z 1895 r. z dedykacją „Dla Michała Kruka – kochające dzieci”. Na horyzoncie widoczne wzgórza Garbu Tęczyńskiego z prawej strony Winna Góra (333 m ), a z lewej Popówka (339 m.)

CHROSNA - pierwsze ślady osadnictwa w Chrosnej datowane są na XIV- XV w. W źródłach kościelnych zachowały się informacje, że już w XV w. Chrosna należała do parafii morawickiej. Jej właścicielami do lat 40- tych XVI w. byli Morawiccy herbu Topór, a po tym okresie Chrosna została przejęta przez Tęczyńskich. Miejscowość położona jest na wzgórzu, ciekawym krajobrazowo miejscem jest Dolina Brzoskwinki, łącząca Chrosnę z Brzoskwinią.

KLESZCZÓW - w dokumentach z XV w. nazywał się Kleszczawą i był przysiółkiem Aleksandrowic. Tu mieli pierwotną siedzibę Aleksandrowscy herbu Topór, którzy założyli w XV w. na gruntach wsi Morawicy – wieś Aleksandrowice, od nich nazwę noszącą. Najwyższym wzgórzem Kleszczowa są Stadła ( 379 m ). Kleszczów należy do parafii w Morawicy, istniejąca tu kaplica w 1995 r. została poświęcona Matce Bożej Nieustającej Pomocy.

Opracowanie: Maria Kwaśnik, ks. proboszcz Władysław Palmowsk
Wiadomości zaczerpnięte ze strony internetowej Parafii św. Bartłomieja w Morawicy
http://www.parafia.morawica.net/index.php/historia