Moje fascynacje
„ Historia Parlamentaryzmu Pierwszej Rzeczpospolitej „
Unia Polsko-Litewska z 1569

„ Już Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, ale także nieróżna ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się z obu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła.”

1 i 4 lipca 1569 roku to daty niezwykle istotne w historii polskiego parlamentaryzmu. Wtedy to bowiem na Sejmie Walnym Unijnym w Lublinie podpisano, zaprzysiężono a następnie król Zygmunt August ratyfikował akty potwierdzając dzieło zjednoczenia Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w jeden organizm polityczny nazwany Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Podstawą powołania Rzeczpospolitej było porozumienie pomiędzy stanami Korony i Litwy nazwane Unią Lubelską.

Ten polsko-litewski akt uchwalony 27 czerwca 1569 r dał początek Unii realnej w miejsce zawieranych przez dwa stulecia Unii personalnych pomiędzy obydwoma państwami. Zgromadzeni na Sejmie Lubelskim przedstawiciele Królestwa i Wielkiego Księstwa powołali do życia nowy jakościowo twór polityczny składający się z dwóch w pełni równoprawnych względem siebie państw i narodów. Państwa składowe zachowywały swoją odrębność tj godności, skarb, język i patriotyzm. Zasadą powszechną była wolność myśli, sumień i słów obywateli ówczesnych i gdyż Rzeczpospolita nie znała dyskryminacji. Głównym budowniczym nowego państwa który przez dwa wieki poprzedzające unię ponosił największe koszty na rzecz wspólnego dobra była Korona i jej elity. Sygnatariuszy byli w pełni świadomi wyjątkowości podpisanego aktu jak i wyjątkowości powstałego państwa federacyjnego niemającego swojego odpowiednika w znanej im historii. Nowo powstała Rzeczpospolita obejmowało swoim zasięgiem obszar ok 800 tys. km² stając się największym państwem europejskim po księstwie moskiewskim, zamieszkałym przez zróżnicowaną etnicznie, wyznaniowo, kulturowo populację liczącą ok.8 mln ludzi prezentujących odrębne tradycje polityczne i dorobek cywilizacyjny. Państwo stawało się monarchią elekcyjną, demokratyczną, zdecentralizowaną o szerokich przywilejach dla liczebnego i świadomego swych praw stanu szlacheckiego i ograniczonych kompetencjach wybieranego w drodze „powszechnej elekcji „ króla. Zaprzysiężony przez wszystkich zgromadzonych tekst Unii głosił „Już Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, ale także nieróżna ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się z obu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła.”
Zgodnie z dokumentami unijnymi Rzeczpospolita Obojga Narodów miała mieć : - jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w drodze wolnej elekcji, koronowanego na króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy w Krakowie - wspólny Sejm walny obradujący w Warszawie, - wspólną walutę bitą osobno w każdym państwie - jeden herb - prowadzić wspólną politykę zagraniczną i obronną a przy tym
- zachować odrębność skarbu, urzędów, wojska i sadownictwa, odrębność języków urzędowych - egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich niezwykle istotna dla ruchu egzekucyjnego tzw .praw i majątków miała mieć zastosowania tylko w Koronie –zachowano w mocy wszystkie prawa i przywileje dotychczas obowiązujące w obu państwach: - zniesiono zakaz nabywania dóbr ziemskich na Litwie przez Koronnych co było istotne wobec częstego zawierania między obywatelami obu państw małżeństw mieszanych .
Zaprzysiężony akt Unii kończył półroczne burzliwe obrady Sejmu Walnego obradującego już od 19 stycznia 1569 r w Lublinie zacieśniając ostatecznie dwustu letni związek Korony i Litwy zapoczątkowany Unią w Krewie w 1385 r. To w jej następstwie małżeństwo władców dwóch wrogich sobie państw przyniosło obopólne korzyści pokoju, eliminując nieuchronną konfrontację zbrojną na ziemiach ruskich gdzie ścierały się ich wpływy. Chrzest Jagiełły i Litwy za pośrednictwem Polski odebrał Zakonowi Krzyżackiemu moralne prawo do jej brutalnej chrystianizacji podważając w świadomości powszechnej racje jego bytu w dotychczasowym kształcie. Współdziałanie polsko-litewskie zwiększało potencjał militarny, gospodarczy, polityczny i bezpieczeństwo obu państw w obliczu wspólnego zagrożenia krzyżackiego. A jego spektakularnym przejawem było zwycięstwo wspólnego oręża pod Grunwaldem. Unia w Krewie choć przez dwa następujące po niej wieki zmieniana, zawieszana bądź rozszerzana kolejnymi traktatami Unii Wileńsko-radomskiej, Horodelskiej, Grodzieńskiej, Krakowsko-Wileńskiej, Mielnickiej zacieśniając wzajemne kontakty ukoronowana ostatecznie Unią Lubelską związała Koronę i Litwę w jeden organizm polityczny, gospodarczy, cywilizacyjny, który przetrwał ponad dwieście lat aż do ostatniego rozbioru Rzeczpospolitej w 1795 r .
Konieczność ściślejszego połączenia dwóch luźno sfederowanych państw zgłaszano na sejmach koronnych od samego początku jako wypełnienie postanowień „krewskich” ale szczególnie w latach 1548 i 1550 r w obliczu groźby bezpotomnej śmierci króla Zygmunta Augusta II i konieczności wyboru nowego wspólnego władcy dla obu państw. Koronni posłowi kierując się realizmem politycznym, prezentujący wielkie wizje bezkrwawego łączenia narodów i państw, doświadczenie polityczne oraz pacyfizm postulowali wcielenie do Korony Litwy, Prus Królewskich, Księstwa Zatorskiego i Oświęcimskiego celem zunifikowania całej monarchii jagiellońskiej w obliczu nowych wyzwań politycznych mogących zdestabilizować państwo. Powoływali się na ustalenia Unii w Krewie o inkorporowaniu Litwy do Korony nie wprowadzone nigdy w życie. Przeszkodą w unifikacji i centralizacji państw jagiellońskich prócz egoizmu i woluntaryzmu magnatów litewskich nie liczących się z realiami ludnościowymi, politycznymi i gospodarczymi słabego Księstwa były też odrębności ustrojowe, administracyjne, prawne samej Litwy. Eliminowane je sukcesywnie wysyłając na Sejmy Koronne delegatów obu państw oraz nowelizując w 1551 r. I Statut Litewski umożliwiając tym samym ich ściślejsze połączenie. W 1565 r król ustanowił na Litwie Sejmiki powiatowe na wzór koronnych oraz zrzekł się swoich kompetencji na rzecz Sejmu Litewskiego upodobniając go do Sejmu Koronnego. Od 1563 r Sejm koronny z delegatami litewskimi podjął kwestię zawarcia nowej Unii a specjalnie powołana komisja polsko-litewska opracowała tzw. formy około unijne. Choć Koronni byli zwolennikami ścisłej unii a Litwini luźnej obydwie strony od początku godziły się na wspólne, elekcję, koronację, sejm, urzędy i wspólną politykę obronną i zagraniczną. Jednak zwołany w 1564 r. do Parczewa Sejm nie zatwierdził dokonanych ustaleń w związku z bojkotem Litwinów odsuwając w czasie unifikację i centralizację monarchii jagiellońskiej.
Generalnie na posiedzeniach sejmowych ścierały się koncepcje polityczne o charakterze inkorporacyjnym, partnerskim i kompromisowym nt porozumienia pomiędzy dwoma państwami i trzema narodami. Najbardziej świadoma potrzeby stworzenia silnego scentralizowanego i zunifikowanego państwa pod względem prawnym, szlachta polska stojąca na straży egzekucji praw i urzędów optowała za włączeniem Litwy do Korony jako kolejnej dzielnicy zależnej od władz centralnych i sejmu polskiego. Miała świadomość, że tylko zunifikowane i scentralizowane państwo może wspólnymi siłami odeprzeć zagrożenia idące ze strony już paktujących ze sobą Moskwiczan, Habsburgów i Hohenzollernów rządzących autorytatywnie podległymi im państwami i zainteresowanych rozkawałkowaniem miedzy siebie Korony i Litwy . Silni możnowładcy litewscy stojąc na stanowisku równorzędności obu państw i niezależności Litwy od Korony optowali za odrębnym powoływaniem Króla Polski na stanowisko Wielkiego Księcia Litwy, samodzielną polityką wewnętrzną oraz własnymi urzędami nie bacząc na słabość militarną Litwy w konfrontacji z autorytatywną. Moskwą na rzecz której tracili od 1449 r ziemie ruskie po zerwaniu przez nią pokoju . W 1569 r w trakcie prowadzonych odrębnie obrad na sejmie koronnym jak i litewskim w Lublinie negocjowano projekt, luźnego związku opartego na Unii personalnej do prowadzenia wspólnej polityki obronnej autorstwa biskupa Filipa Padniewskiego zignorowany przez zadufanych w siebie magnatów litewskich. Stronnictwo kompromisowe z królem, Senatem, szlachtą litewską łagodziło konflikty pomiędzy ścierającymi się stronnictwami. Gorącym rozjemcą pomiędzy stronami był dyplomata królewski, prawnik, biskup krakowski Filip Padniewski, którego wiedza prawnicza i płomienne przemówienia do Litwinów łagodziło konflikty i kilkakrotnie ocaliło negocjowaną Unię przed rozpadem. Zdeterminowanym zwolennikiem ścisłej Unii był król Zygmunt II August, który nie mając widoków na dziedzica już w 1564 r przelał swoje prawa sukcesji do tronu Wielkoksiążęcego na Litwie na Koronę. Król autorytatywnie parł do Unii świadom słabości militarnej i ekonomicznej dziedzicznej Litwy niezdolnej do samodzielnego odparcia ataków Moskwy. Kiedy więc bojkotujący obrady sejmowe magnaci litewscy przeciwni zacieśnieniu więzi międzypaństwowych wyjechali, Sejm pod ich nieobecność inkorporował do Korony ziemie ruskie tj. Podlasie, Wołyń, Bracławszczyznę, Kijowszczyznę. Akt inkorporacji poparła szlachta ruska zachowująca i dotychczasowe prawa i przywileje oraz zrównanie w prawach ze szlachtą polską min. nabywając prawo zasiadania w Sejmie Koronnym. Za zacieśnieniem Unii opowiedziała się też szlachta litewska zainteresowana ograniczeniem władzy możnych oraz uzyskaniem przywilejów jakimi legitymizowała się szlachta polska. Powszechne więc poparcie pro unijne posłów wszystkich nacji oraz groźba królewska pozbawienia ich praw i urzędów pokonała opór możnych litewskich którzy w końcu opowiedzieli się za Unią. Wprowadzono rozwiązania kompromisowe tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Aktem tym Korona po raz pierwszy wzięła bezpośrednią odpowiedzialność za nkorporowane wschodnie ziemie ruskie sąsiadujące z państwem moskiewskim.
Zasadniczym argumentem za wprowadzeniem ścisłej unii między państwowej była wiekowa agresja państwa moskiewskiego na wschodnie ziemie Litwy. Wielki książę moskiewski Iwan III Srogi w 1473 r jeszcze za panowania Kazimierza Jagiellończyka zażądał zwrotu granicznych twierdz Połocka, Witebska, Smoleńska oraz wszystkich ziem ruskich państwa litewskiego. A za panowania Książąt Aleksandra, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta II Moskwa nie zagrożona już spacyfikowaną całkowicie Złotą Ordą rozpoczęła militarne parcie na zachód zajmując ziemie Litwy. W efekcie Księstwo Litewskie straciła ponad 1/5 swojego terytorium, w tym Smoleńsk a w latach 1558 Połock będący bramą do Inflant i na Bałtyk. Determinacja Moskwy w zbieraniu ziem ruskich przy równoczesnej słabości Litwy wymagała więc rozwiązań politycznych i militarnych wzmacniających potencjałów gospodarczy Litwy co było widoczne dla elit Koronnych. Zagrożeniem stały się przetarte groźne dla państw jagiellońskich szlaki dyplomatyczne między Moskwiczanami a pruskimi Hohenzollernami i Cesarstwem celem wspólnego okrążenia Korony i Litwy. Kalkulacja polityczna podpowiadała więc że Litwę ocalić może tylko Korona ze swoim potencjałem gospodarczym, ludnościowym i militarnym zapewniając sobie zarazem bezpieczeństwo własnych granic. Oczywistym wydawał się więc wspólny wysiłek obu państw mogący stawić czoło otaczających ich wrogom. Z całą jaskrawością konieczność współpracy pokazała wojna litewsko-rosyjska prowadzona od 1558 r. kiedy Korona wystawiając 300 rot wojska za kwotę dwu milionów złotych wstrzymała dalsze natarcie Moskwy na ziemie litewskie. Konsekwencją zwycięstw koronnych na wschodzie Litwy było więc poparcie szlachty litewskiej dla idei łączenia się obu państw we wspólny organizm.
1 lipca po zaprzysiężeniu Unii przez wszystkich sygnatariuszy król Zygmunt August II osobiście odbierający przysięgę od posłów wraz z nimi ruszył z zamku lubelskiego do Kościoła Dominikanów w Lublinie gdzie z radością zaintonował Te Deum a biskup Padniewski odśpiewał modlitwy za króla i nowo powstałe królestwo. Wg relacji współczesnych sygnatariusze, mieli świadomość wagi podpisanej Unii - wielkiego projektu politycznego łączącego dwa różne państwa i różne narody w sposób równoprawny w imię wspólnego dobra, powszechnie się radując, z wiekopomnego dzieła mimo odmiennych w obu państwach form powoływania i sprawowania władzy oraz innej tradycji cywilizacyjnej .
Wspaniałą ilustracją zaprzysiężenia Unii Lubelskiej na zamku lubelskim jest dzieło Jana Matejki pt. ”Unia Lubelska„ powstałe w 1869 r z okazji 300 lecia podpisania traktatu unijnego . Na tle gobelinu z herbem Polski król Zygmunt August II stojąc z krzyżem w uniesionej wysoko w górę ręce, w otoczeniu sygnatariuszy traktatu unijnego jak i gorących jego zwolenników przyjmuje przysięgę od posłów której tekst odczytuje biskup Filip Padniewski. Obraz Matejki zakupiony ze składek publicznych w 1874 r do gmachu Sejmu Krajowego we Lwowie przybliżał historię wielkości Najjaśniejszej Rzeczpospolitej sprzed trzech wieków budząc nadzieję na niezawisłość w umysłach i sercach ówczesnych jej obywateli.
Współcześni pamiętając o wielkim dziele jakim było powołanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów uchwałą Sejmu RP z dnia 20 lipca 2018 r i uchwałą Senatu RP z 20 grudnia 2018 r, rok 2019 ustanowili Rokiem Unii Lubelskiej . A dzień 1 lipca ustanowiony w czerwcu 2015 roku obchodzony jest od trzech lat jako Dzień Sejmu Polskiego.