Listy do pana Antoniego
Turcja - Efez

Moja przyjaciółka Maria chodzi do wróżki. Wróżka stawia tarota i za każdym razem mówi:
- Fortuna uśmiechnie się do ciebie, w daleką podróż pojedziesz i poznasz kogaś nowego. Myśl pozytywnie i zmobilizuj się do działania.
No to Maria mobilizuje się, myśli pozytywnie i jest szczęśliwa. A skoro wróżka przepowiedziała podróż to wybrałyśmysię do Efezu.

 W starożytnym świecie o ważnych sprawach decydowała wyrocznia. Jej wieszczenia były enigmatyczne i przedziwne. Czy się sprawdzały? Tego nie wiem, ale w razie niepowodzenia zawsze można było powiedzieć:

 - Ja niewinny. To Bogowie tak chcieli.

Miasto Efez zawdzięcza swoje powstanie przepowiedni. Androklos przed podróżą do Joni udał się do wyroczni. Pokłonił się, złożył dary i spytał:
- O wszechwidząca, powiedz proszę, gdzie mam się osiedlić, miasto założyć, dom wybudować, syna spłodzić i oliwkę zasadzić.
Wyrocznia ziół do ognia dorzuciła, dymem się odurzyła, oczy przymknęła i odparła:
- Ryba i dzik.
Androklos osłupiał.

 - Ryba i dzik? Może jeszcze jakieś wskazówki? Mam płynąć? Zostać? Zapolować? Powędkować?
Ale wyrocznia, jak to wyrocznia, nic więcej nie dodała. Ręką tylko machnęła i zapadła w narkotyczny sen.
Przez całą podróż Androklos głowił się nad przepowiednią. Im bardziej myślał, tym bardziej nie potrafił rozwiązać zagadki. Aż pewnego dnia na wzgórzu Pion, niedaleko ujścia rzeki Kaystron, spotkał rybaków piekących ryby na ognisku. Jedna z nich wpadła do ognia, wzniecone iskry podpaliły zarośla, a ogień wypłoszył śpiącego w nich dzika.
- Bogom niech będą dzięki – zawołał Androklosa i założył w tym miejscu miasto. 

W rzeczywistości osadnictwo w pobliżu Efezu sięga VII tysiąclecia p.n.e, czyli czasów neolitycznych. Przybycie Greków datuje się najpóźniej na X wiek p.n.e.
Efez to prawdopodobnie najlepiej zachowane starożyte miasto w rejonie Morza Śródziemnego. To tu skupiało się handlowe i kulturalne życie starożytnej Joni. Jak na tamte czasy miasto było ogromne i bogate. Jakiż musiał panować w nim rwetes, jaki szum, jakie zamieszanie.
A dziś? Dziś w Efezie słychać jedynie głosy turystów, a na stałe zamieszkują go tylko koty. Są wszędzie. Łaszą się, wyginają grzbiety i nic sobie nie robią z tego, że układają się do snu na bezcennych zabytkach. 

Gimnazjonu Vediusa

Gimnazjonu Vediusa to jednego z najlepiej zachowanych budynków w Efezie. Około 150 roku n.e jego budowę zlecił zamożny obywatel miasta o imieniu Publius Vedius Antoninus. Budowla poświecona była bogini Afrodycie i cesarzowi rzymskiemu Antoninusowi Piusowi. Gimnazjon przeznaczony był do uprawiania sportu i ćwiczeń fizycznych. Sala znajdująca się pośrodku budynku pełniła funkcję zimnej łaźni. Tuż obok mieścił się basen pływacki i pomieszczenie z ciepłą wodą. W piwnicach zamontowano piece, w których podgrzewano powietrze i tłoczono je do znajdujących się pod podłogą kanałów. W tych samych piecach podgrzewano również wodę do ciepłego basenu. Na południe od gimnazjon znajdował się stadion sportowy, na którym odbywały się wszystkie uroczystości; zapasy, biegi, wyścigi rydwanów oraz walki gladiatorów. Stadion okalały częściowo zadaszone trybuny. Niestety, niewiele z tego przetrwało, bo w czasach wczesnochrześcijańskich kamienne siedziska zostały rozebrane i wykorzystane do budowy murów obronnych na wzgórzu Ayasoluk. Zachowały się natomiast inskrypcje świadczą o tym, że stadion zbudowano w czasie panowania cesarza Nerona (54-68 rok n.e.). Podczas prowadzonych prac wykopaliskowych znaleziono marmurowe wazy, które pełniły funkcję trofeów sportowych, oraz tabliczki (III i IV wiek n.e.) udekorowane wzorami gałązek oliwnych.

Obecnie raz w roku, na stadionie rozgrywane są tradycyjne, tureckie walki wielbłądów. Impreza jest bardzo popularna zarówno wśród ludności lokalnej jak i wśród turystów.

Droga Arkadyjska

Droga Arkadyjska, zwana również Drogą Portową, ciągnie się od bramy portowej aż do teatru. Ma sześćset metrów długości i jedenaście metrów szerokości. Po obu jej stronach znajdowały się wyłożone mozaikami i osłonięte przed deszczem i słońcem chodniki o szerokości pięciu metrów. Ze znalezionych inskrypcji wynika, że droga posiadała oświetlenie.

Gimnazjon Teatralny

Idąc do teatru mijamy Gimnazjon Teatralny. Jeszcze nie do końca odkopany, a już ujawniający wiele ze swej przeszłości. Powstał prawdopodobnie w II wieku n.e. Do tej pory udało się odsłonić jedynie zrujnowaną palestrę i siedziska po jej północnej stronie. Prawdopodobnie teren ten pełnił również funkcję małego stadionu.

Wielki Teatr

Najbardziej okazałym obiektem na terenie Efezu jest wspaniale zachowany Wielki Teatr. Mógł on pomieścić 24 tysiące widzów. Zbudowano go w całości z marmuru. Ma szerokość stadionu futbolowego i wysokość dziesięciopiętrowego budynku. Jego budowę rozpoczęto w czasach hellenistycznych. W czasach rzymskich rozbudowywali i powiększali go kolejni cesarze – Klaudiusz, Neron i Trajan. W efekcie tych prac stał się prawdopodobnie największym i najwspanialszym teatrem w świecie hellenistycznym. Teatr szczyci się wspaniałą akustyką. Przypuszcza się, że nie odbywały się w nim popularne w tamtych czasach walki zwierząt, bo w podziemiach nie naleziono potrzebnej do tego infrastruktury. Odkopano za to systemem instalacji wodnej, dzięki której można było w razie potrzeby scenę teatru wypełnić wodą i odgrywać bitwy morskie.

Za sceny teatru wygłaszał kazania święty Paweł. W czasie jednego z nich o mało nie doszła do zamieszek. Siedzący na widowni jubiler Demetrius, przestraszył się, że wykonywane przez niego posążki bogini Diany z Efezu stracą nabywców. Dlatego zachęcił zgromadzony tłum do wielogodzinnego skandowania „Wielka jest bogini Diany z Efezu”. Na szczęście świętego Pawła udało się bezpiecznie wyprowadzić i udobruchać podjudzony tłum.

 

 

Droga Marmurowa

Droga Marmurowa pełniła w antycznym Efezie rolę procesyjną. Przebiegała obok gimnazjonu Vediusa, stadionu i teatru, zakręcała przy bibliotece Celsusa, biegła do górnej agory i kończyła się przy świątyni Artemidy.
Oprócz funkcji reprezentacyjnej, Droga Marmurowa była także główną arterią komunikacyjną miasta. Z tego powodu była poddawana częstym przeróbkom i renowacjom.

 Zachowały się dokumenty Eutropiosa w V wieku n.e. , który sfinansował wyłożenie płytami marmurowymi odcinka drogi prowadzącego od teatru wzdłuż agory handlowej.
Na marmurowych płytach widoczne są koleiny wyżłobione przez jadące z portu wozy.
W połowie drogi na jednej z płyt zachowała się datowana na I wiek n. e. płaskorzeźba. Przedstawia głowę kobiety, stopę i serce. Prawdopodobnie jest to najstarsza na świecie reklama. Pokazuje drogę do domów publicznych. Ufryzowana głowa i serce wskazuje na rodzaj oferowanych usług, a ślad stopy służy do szybkiej miary, czy zainteresowany klient nie jest za młody. Po przeciwnej stronie zobaczyć można wykuty w kamieniu niewielki otwór. Służył do karania drobnych złodziei. W otworze unieruchamiano dłoń, a każdy przechodzień mógł rzucić w niego kamieniem lub na niego napluć.
Na murze oddzielającym Drogę Marmurowa od Agory Handlowem, można zobaczyć jakich zniszczeń dokonano mieście w czasach wojen z Arabami. Wykuto wtedy i przetopiono na kule do karabinów wszystkie żelazne trzpienie scalające konstrukcję. Oprócz tej niechlubnej prawdy funkcjonuje również legenda mówiąca o tym, są to ślady po zerwanych łańcuchach, którymi przykuci byli niewolnicy czekający na sprzedaż na pobliskiej Agorze Handlowej.

 

 

Mur z którego wykuto i przetopiono na kule do karabinów wszystkie żelazne trzpienie scalające konstrukcję

Agora Handlowa

Agora Handlowa czyli starożytna galeria handlowa. To tu koncentrowało się handlowe życie miasta. Agora zajmowała plac o wymiarach 110 x110 metrów. Otaczała ją stoa, z trzech stron parterowa i piętrowa na czwartym boku. Znajdowały się tam magazyny, większość sklepów, straganów, warsztaty usługowe, jadłodajnie. Tu również handlowano niewolnikami i zwierzętami.
Na środku agory stał tzw. horologion czyli połączenie zegara wodnego ze słonecznym.
Wszystkie kolumnady w Agorze Handlowej ozdobione były setkami posągów mówców, filozofów, sportowców i urzędników. Do naszych czasów zachowały jedynie ich podstawy. Znajdujące się na nich napisy zawierające informacje o życiu społecznym w Efezie. 

 

Brama Mazeusa i Mithrydatesa

W bezpośrednim sąsiedztwie Agory Handlowej i Biblioteki Celsusa znajduje się Bramą Mazeusa i Mithrydatesa. Sklepienia trzyłukowej bramy od strony Biblioteki Celsusa wyłożone są czarnym marmurem, a po przeciwnej stronie białym. W górnej części bramy widoczna jest inskrypcja, z której dowiadujemy się, że dwaj wyzwoleńcy, Mazeus i Mitridiusz wznieśli ją w podzięce dla swojego wyzwoliciela cesarza Augusta.
Na bramie znajduje się również płaskorzeźba z głową Meduzy i napis – "Tym którzy tu sikają".
Podobno wielu mieszkańców, którzy nie zdążyli z portu bądź z rynku dojść do publicznych szaletów, korzystali z cienia bramy. Coś trzeba było z tym zrobić. Umieszczono więc wizerunek Meduzy oraz tę specyficzną inskrypcję.

 

 

Biblioteka Celsusa

Pochodząca z 110 roku n.e. Biblioteka Celsusa to najwspanialszy budynek w Efezie. Wybudowana została w hołdzie dla Tyberiusza Juliusza Celsusa (gubernatorowi Azji Mniejszej) przez jego syna Tyberiusza Juliusza Akwilę i należy do najlepiej zachowanych starożytnych bibliotek na świecie.
Na tablicy można obejrzeć jak Biblioteka Celsusa wyglądała w czasach swej świetności. Był to dwukondygnacyjny budynek z jedną salą w środku (wymiary sali 10,9 x 16,70 m). Rzymianie nie przewidzieli osobnych magazynów na zbiory. Wszystkie zwoje przechowywane były w niszach ściennych. Dostęp do manuskryptów umieszczonych na wyższych kondygnacjach był możliwy dzięki dwukondygnacyjnej galerii biegnącej wzdłuż trzech boków biblioteki. W największej, centralnej niszy, ozdobionej dużym łukiem, stał posąg bogini Ateny.
Fasadę biblioteki zrekonstruowano z wykorzystaniem znalezionych podczas wykopalisk fragmentów architektonicznych.
Fasada wspiera się na czterech parach kolumn, pomiędzy którymi znajdują się trzy wejścia do budynku. Dzienne światło zapewniały trzy okna umieszczone na poziomie drugiej kondygnacji. Wejścia strzegły cztery figury będące wyobrażeniem czterech cnót: Arete - Dzielności, Ennoia -Myśli, Sofia – Mądrości i Episteme - Wiedzy.
Budynek ze wszystkich stron otoczony był dodatkowym murem, zapewniającym odpowiednią ochronę przed wilgocią i izolację termiczną potrzebną do utrzymania zwojów w dobrej kondycji. Pod podłogą biblioteki spoczął Celsus. Jego sarkofag umieszczono pod posągiem Ateny. Nie udało się ustalić jak długo biblioteka działała. Wiadomo natomiast, że wybuchł w niej pożar i że w 400 roku teren przed nią zamieniono w basen, w którym odbijała się piękna fasada. Całość pełniła funkcję dekoracyjną.
To co oglądamy dziś to odrestaurowana fasada biblioteki. Całość osadzona zastała na potężnych żelaznych rolkach. Pełnią one funkcję przenośnika energii w przypadku trzęsień ziemi. Był to pierwszy przypadek w historii restauracji zabytków w Turcji, gdzie użyto tej technologii.

 

 

 

Droga Kuretów
Z Biblioteki Celsusa do bramy Herkulesa prowadzi droga Kuretów. Jest to jedna z trzech głównych arterii komunikacyjnych Efezu. Kiedyś raz w roku, schodziła nią z prytanejonu do Świątyni Artemidy procesja. Prowadzili ją kapłani zwani Kuretami. To niezwykła droga, pełna tajemnic i piękna. Zdobiły ja niegdyś wspaniałe fontanny, kolumny, posągi i mozaiki. Do dziś ocalały mury dawnych sklepików, kolorowe mozaiki, znaki pierwszych chrześcijan i wykute w marmurowych płytach plansze do gry. Niestety nie zachowały się żadne przekazy o zasadach gry, ale wielu naukowców dopatruje się w nich protoplastów dzisiejszej tureckiej tavli.
W IVwieku n.e. silne trzęsienie ziemi poprzewracało i uszkodziło wiele kolumny wzdłuż ulicy. Zastąpiono je innymi, zebranymi na terenie całego miasta. Uzyskany w ten sposób efekt pomieszania stylów architektonicznych widoczny jest po dziś.

 

 

 

 

Kiedy droga była zbyt stronma i śliska w płytch chodnikowych nacinano poziome rowki

 

Świątynia Serapisa

Świątynia Serapisa to jedna z najciekawszych budowli w Efezie. Zbudowali ją prawdopodobnie egipscy koloniści. Jej ściany były wyjątkowo grube. Musiały wytrzymać ciężar kolebkowego sklepienia o szerokości 29 metrów. Wewnętrzna komnata z trzech stron otoczona była kolumnadą. Każda czternastometrowa kolumna wykonana była z jednego(!) bloku kamiennego. Wymiary świątyni wskazują, że poświęcono ją Serapisowi. W świątyni odnaleziono fragmenty posągu wykonane z egipskiego granitu i inskrypcję zadedykowaną wyznawcom Serapis, jak również opis związanych z nim obrządków religijnych.

Łaźnie Scholastyki
Łaźnie Scholastki powstały na przełomie I i II wieku n.e. Nazwę zawdzięcza chrześcijance o imieniu Scholastyka, która przeprowadziła ich remont około 400 roku n.e.
Łaźnie rozsławił dom publiczny, który powstał tam w pierwszym okresie istnienia budynku. Główną jego częścią była wyłożona mozaikami jadalnia. Do dziś w niezłym stanie zachowały się mozaiki przedstawiające personifikacje czterech pór roku.
Jak głosi legenda to właśnie w tym budynku zażywała kąpali w oślim mleku żona Nerona. Żeby zdobyć potrzebną ilość mleka czterdziestu efezjan biegało po górach i doiło napotkane oślice.

 

 

Wille na zboczu
Na północnym zboczu wzgórza Bülbüldağ, wzdłuż Drogi Kuretów odkopano dwa kompleksy luksusowych domów mieszkalnych na trzech tarasach.  Najważniejszy budynek to tzw. domus, czyli willa należąca do osoby zamożnej. Każdy z domów miał niezależne wejście od strony ulicy i miał doprowadzoną bieżącą wodę doprowadzoną do łazienek wyposażonych w wanny. Pokoje udekorowane były freskami i dziełami sztuki. Osiedle powstało w I w.n.e i zamieszkane było do VII w.n.e.

 

Brama Herkulesa
Brama ta, położona nieopodal fontanny Trajana, została zbudowana w IV lub V wieku n.e. Zachowały się z niej fragmenty reliefów przedstawiających Herkulesa oraz udekorowane bazy kolumn. Była swoistą barierą oddzielającą Miasto Dolne od reprezentacyjnej części Miasta Górnego. Aby nie dopuścić do wjazdu na jego teren pojazdów kołowych, została ona skonstruowana tak, by dawała przejście tylko ludziom.

 

Płaskorzeźba Nike z bramy herkulesa - IV wiek

  

Prytanejon
Prytanejon był siedzibą władz Efezu. To tu odbywały się oficjalne uroczystości, przyjęcia i bankiety. Tuż obok Prytanejonu stała świątynia Hestii, w której płonął wieczny ogień.

Odeon
Odeonz został zbudowany około 150 roku n.e. przez Publiusza Vediusa Antoninusa. Z wyglądu przypomina mały teatr, ale przypuszcza się, że było to raczej miejsce spotkań rady miejskiej. Być może wykorzystywano go również do wystąpień artystycznych.
W orchestrze znajdują się kanały, których zadaniem było odprowadzanie wody, a cała konstrukcja była najprawdopodobniej zadaszona.

 

 

Fontanna Trajana
Fontanna Trajana znajduje się przy Drodze Kuretów. Ma kształt basenu otoczonego z trzech stron dwukondygnacyjną konstrukcją. Zdobiło ją wiele posągów ale najważniejszy ogromny posąg cesarza Trajana stojący w jej środkowej części. Do naszych czasów zachowała się podstawa posągu oraz cesarskie stopy

 

 

Górna agora i świątynia Isis
Górna agora pełniła funkcje oficjalne, publiczne i urzędowe. Powstała w I wieku n.e. na terenie dawnej nekropolii, co potwierdziły wykopaliska archeologiczne. Znaleziono tam groby z VII-VI wieku p.n.e., archaiczny sarkofag z terakoty oraz wyłożoną kamieniami drogę.
Tak ważne dla Efezu miejsce musiało mieć odpowiedni wystrój. Otaczały ja jońskie kolumny z głowami byków, a fasadę zdobiła grupa posągów przedstawiających spotkanie Odyseusza z cyklopem Polifemem.
Na jej terenie znajdowała się świątynia egipskiej bogini Isis. Z powodu wspomnień o dawnych rywalach - Marku Antoniuszu i królowej egipskiej Kleopatrze, cesarz Oktawian August, nie sympatyzował z bóstwami egipskimi i rozkazał zburzyć zarówno agorę jak i świątynię. Na terenie agory znaleziono posągi cesarza i jego małżonki Liwii.

 

Ichthys

Na jednej z marmurowych płyt chodnikowych przetrwał bardzo ciekawy symbol. Ichthys pisany też ichtys – w języku starogreckim znaczy „ryba” ((ἰχθύς, ΙΧΘΥΣ). Jest znakiem pierwszych chrześcijan i symbolizuje Jezusa Chrystusa. Ichthys składa się ze starogreckich słów:
ΙΗΣΟΥΣ (Iēsoûs) – Jezus
ΧΡΙΣΤΟΣ (Christós) – Chrystus
ΘΕΟΥ (Theoû) – Boga
ΥΙΟΣ (Hyiós) – Syn
ΣΩΤΗΡ (Sōtér) – Zbawiciel

Symbol ryby jako znak chrześcijan bardzo szybko zaczął być rozpoznawalny, zaczęto więc używać symbolu okręgu z ośmioma promieniami. Pierwsze litery każdego wyrazy po wpisaniu w okrąg tworzą właśnie ten symbol.

 

Ciekawostki o Efezie

* Chrześcijaństwo dotarło do Efezu w pierwszym wieku naszej ery.
* Św. Paweł odwiedził Efez trzy razy.
* Św. Jan Ewangelista ostatnie trzy lata życia spędził w Efezie. W tym czasie napisał Ewangelię św. Jana
* Jak głosi legenda, Św. Jan sprowadził do Efezu z Jerozolimy, Matkę Chrystusa Maryję. Podobno w domku na Wzgórzu Słowików Maryja spędziła    swoje ostatnie dni. Dziś znajduje się tam Kapliczka Matki Boskiej. W 1989 roku kapliczkę Matki Boskiej, odwiedził Papież Jan Paweł II,  a w 2006 Papież Benedykt XVI.
* W Efezie znajdował się jeden z cudów świata. Była to Świątynia Artemidy. 

* W Efezie urodził się grecki filozof Heraklit, autor słynnego powiedzenia. „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki”
* W starożytności Efez był ważnym miastem portowym. Obecnie morze oddaliło się od miasta o około 6 km.
* Odnaleziona stopa Cesarza Trajana oparta na kuli ziemskiej świadczy o tym, że już w starożytności ludzie wiedzieli, że ziemia jest okrągła.
* Władcy Efezu, dbali o swoje wygody, dlatego wysyłali niewolników do toalety, żeby nagrzewali im kamienne siedziska.

 

Podobno spędzano tu czas na publicznej dyspucie, a jednocześnie...

Przepadło tyle bezcennych zabytków a  miejskie toalety przetrwały w prawie nienaruszonym stanie - chchot historii

 

Efez - miasto spełnionej przepowiedni. Miejsce w którym każdego dnia naukowcy odkrywają kolejne jego tajemnice. Przez wieki był domem dla milionów ludzi, dziś zamieszkają go tylko koty. 

Może Maria ma rację biegając do wróżki? Przecież, gdyby nie wywróżyła jej dalekiej podróżach, nie byłoby nas tu dzisiaj.

 

Pozdrawiam serdecznie

Jola

12 listopada 2018

Tekst i zdjęcia - Jolanta Mirecka