Szkice historyczne
Wielkie postacie naszej historii
Król Kazimierz Wielki
i Królestwo Polskie jego doby
RUINY
Jeżdżąc po kraju napotykam ruiny gotyckich zamków. Jedne malownicze, dźwigają się z wielowiekowego upadku. Inne okaleczone, opłakują w samotności swój rozkład. Większość pochodzi z czasów Kazimierza Wielkiego. Wybudowane przez króla lub z jego inicjatywy.
Najpiękniejsze z lokalnego kamienia z wielkimi wieżami górując nad skarpami, szczytami gór, brzegami rzek, traktami handlowymi promieniują bielą. We wszystkich zdeponowana tajemnica. Wielkość splata się z upadkiem. Majestat chlubnej przeszłości i ból z zaprzepaszczenia wielopokoleniowego dziedzictwa. Dziś uderza rozmach budowy i piękno architektury gotyckiej nie znającej ograniczeń w pięciu się ku górze. Fortyfikacje kiedy służyły obronie i scaleniu państwa piastowskiego, budowaniu autorytetu króla. Dziś to świadkowie pokrętnej historii państwa i narodu. Bynajmniej nie niemi. 
Prace konserwatorów, historyków, odkrywają ich bogatą historię . Zdeponowaną w murach, portalach, uwięzłych kulach armatnich, piśmiennictwie, ceramice, szkle, malowidłach. Krzyczą o przeszłości . Zadają też pytania rodzące trudne odpowiedzi. Dlaczego po tak potężnych budowlach zostały tylko ruiny ? Inspirują do bliższego zapoznania się z historią epok w której powstawały, kwitły i upadały, sylwetkami ich twórców i burzycieli zastanego porządku . Dzięki ruinom ożywa przeszłość jako fakt historycz
ny. Pobyty w Kazimierzu Dolnym Nad Wisłą skłoniły mnie do bliższego zapoznania się z osobą króla Kazimierza Wielkiego. Postać fascynująca. Jedno życie i wiele osiągnięć. W katedrze Wawelskiej w marmurowym sarkofagu spoczywają jego doczesne szczątki. Obraz Jana Matejki - malarska kreacja pełna majestatu . Symboliczna. Purpura , korona, berło Uniwersytetu, dwa orły, księga, pas z ogniw symbolizujący obronne budowle - historia dokonań króla. Jak go postrzegać ? Przez pryzmat rozrzuconych po kraju fortyfikacji z ich gotycką urodą . Poprzez wielkie katedry , smukłe , wiotkie a zarazem potężne wznoszące swoje mury jak ramiona do nieba . Symbol rozkwitłego przez wieki życia duchowego. W żebrach sklepień zatrzymał się czas. Kazimierzowskie „K” na zwornikach łączących żebra - symbol podjętego jednoczenia ? Pieczęć ? Zdaje się mówić – „mierz wysoko” , „łącz „. 
W murach rozbrzmiewają z mocą dźwięki instrumentów i głosy , odbijają się od ścian by powrócić ze zwielokrotnioną mocą jakby czerpały siłę z wiekowego kamienia . Uniwersytet Jagielloński choć zmienił nazwę stale się rozwija kształcąc od 750 lat kolejne pokolenia . Na elewacji „Collegium Novum „ zawieszone herby króla fundatora Akademii Krakowskiej. W umyśle tkwi świadomość szerzej pojętego prawdziwie królewskiego dziedzictwo Króla. To ugruntowanie się w powszechnej świadomości elit - konieczności zbudowanie silnego państwa z wszystkich ziem piastowskich pod jednym berłem piastowskiego króla. Poprzez wszystkie możliwe instrumenty, prawne , militarne i ekonomiczne. Dla piastowskiego monarchy wynikały z piastowskiej mentalności - niezbywalności ojcowizny ewoluującej się w kierunku ojczyzny . Poparcie elit wzmacniało działania zjednoczeniowe króla nie tylko jako przedstawiciela dynastii piastowskiej ale i reprezentanta całego stanowego społeczeństwa. Stawało się jasne że Państwo ma służyć nie tylko dynastii, ale i stanom składającym się na naród. Interes dynastii stawał się interesem państwa. Król dzięki sile , energii, zdolnościom dyplomatycznym i militarnym zbudował państwo zwarte wewnętrznie i mocne zewnętrznie . Zdolne do obrony granic . Nie dopuszczające interwencji w wewnętrzne sprawy . Praktykował europejską zasadę że „każdy król jest cesarzem we własnym królestwie”. Skutecznie blokował tendencje odśrodkowe mieszczaństwa niemieckiego dezintegrujące państwo. Współpracował z hierarchią kościelna i papiestwem w polityce zjednoczeniowej ziem piastowskich i wzmocnienia autorytetu państwa . Oparł się na szlachcie i miastach. Wygraną Króla było - państwo, pokój wewnętrzny , spokój na granicach , samodzielna polityka zewnętrzna i wewnętrzna, dobrobyt społeczeństwa i uznanie potomnych. Wiele jak na jedno życie.
Król Kazimierz Wielki
ur. 1310, zm. 1370, panował w latach 1333 – 1370
Królowi Kazimierzowi jako jedynemu władcy potomni nadali przydomek Wielki . Zasłużył na to miano. Ilość podejmowanych i konsekwentnie realizowanych inicjatyw pokojowych , politycznych i gospodarczych, cywilizacyjnych na ziemiach piastowskich wchodzących w skład Królestwa Polskiego budzi podziw do dziś. Dorobek ,to wymierny system fortyfikacji wraz z zamkami, kościoły, miasta , wsie , pokój na granicach , prawo i szkolnictwo, polityka monetarna. Ale najważniejszym osiągnięciem Króla jest utrwalona na wieki w społeczeństwie polskim świadomość wartości i odrębności losu wspólnoty historycznej, terytorialnej , narodowej, językowej i kulturowej jaką było i jest państwo polskie i jego naród . Ta świadomość realizowana przez Piastów pozwoliła przetrwać narodowi i odradzać się państwu polskiemu zarówno po rozbiciu dzielnicowym jak i rozbiorach , powstaniach narodowych i wojnach.
Król - dyplomata , rzecznik pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych. Po ojcu odziedziczył państwo słabe , wyniszczone wojnami o pow. 100 tys. km2 otoczone wrogami . Obejmowało Małopolskę i Wielkopolskę dodatkowo rozdzielone lennami spokrewnionych Piastów. Król powiększył je do 220 tys. km2 drogą pertraktacji międzynarodowych i aneksji Rusi. Poważnie zwiększyła się także populacja ludności. Dziedzictwo Łokietkowe poszerzył niewiele , tylko o Mazowsze i strategiczne grody na zachodzie i północy rozdzielające Brandenburgię od państwa krzyżackiego .Poza Koroną pozostawały jednak najbardziej rozwinięte księstwa śląskie uznające zwierzchnictwo Czech i Pomorze gdańskie pod zwierzchnictwem Krzyżaków. Nie spuszczał ich z optyki prowadzonej polityki zagranicznej mimo taktycznych zrzeszeń się do tych ziem . W polityce mierzonej na pokolenia zakładał scalenie wszystkich ziem piastowskich w tzw. ” Koronie Królestwa Polskiego „ pod berłem Piastów. Przeświadczenie o niezbywalności tych ziem na rzecz obcych – tzw. prawo bliskich krewnych do nabycia posiadłości w ramach rodziny połączone z umowami sukcesyjnymi - stało się racją stanu książąt dzielnicowych .Przekazywali ją z pokolenia na pokolenie . W imię tej racji dzielnice jednoczyły dziedzictwo piastowskie w okresie rozbicia . Ich dążenia do utrzymania ojcowizny wspierał mit rodzimej dynastii wywodzącej się od prostego kmiecia Piasta. Państwo piastowskie , dynastia piastowska , wspólna historia, język, tradycja i świadomość narastających zagrożeń bytu państwowego dzielnic stawały się coraz bardziej niekwestionowaną wartością którą należało bronić. Król Kazimierz pozostał wierny tej piastowskiej racji stanu. Podjął trud pokojowego jednoczenia ziem piastowskich w oparciu o sukcesję tronu. Wzorował się na swoich poprzednikach. W sensie prawno-państwowym czuł się spadkobiercą dziedzictwa Chrobrego. Z ekonomicznego punktu widzenia widział korzyści z włączenia do korony najbogatszych , rozwiniętych gospodarczo , najliczniej zasiedlonych ziem Pomorza i Śląska. Tam było bogactwo ekonomiczne i cywilizacyjne mogące promieniować na cały kraj. Śląskie dzielnice były najbliżej centrum ówczesnego świata jakim było Papiestwo i Cesarstwo. Polityka króla skierowana była na zachód , tam w łacińskiej Europie było miejsce Polski . Trudno jednak było rozszerzyć władztwo nad Śląskiem , Pomorzem Gdańskim w obliczu potężnych sąsiadów połączonych traktami wzajemnej lojalności. Tym bardziej że na pocz. XIV w przywiązanie Piastów Śląskich do doktryny niezbywalności dziedzictwa piastowskiego słabło . Ziemie śląskie zaczęły przechodzić w ręce Luksemburczyków utrudniając proces scalania dziedzictwa piastowskiego.
Pokój na granicach , spokój wewnętrzny, jednoczenie ziem poprzez sukcesję jako najważniejszą racja stanu, państwa Piastów za czasów Kazimierza Wielkiego.
Król Kazimierz miał świadomość słabości militarnej, demograficznej, , gospodarczej kraju, opóźnień cywilizacyjnych i kwestionowania swojej pozycji na arenie międzynarodowej . Drogą więc wyrafinowanej dyplomacji rozstrzygał spory z sąsiadami odganiając wojnę od granic kraju. W obliczu zagrożeń wojen na dwa fronty uznał roszczenia Czech do Śląska i Krzyżaków do Pomorza . Utrata ziem była ceną za odstąpienie Luksemburczyka od roszczeń do korony królewskiej. Przyłączenie Kujaw z Dobrzyniem i uznanie zwierzchności zakonu dawało pokój na południu i północy. Pokój umożliwił mu zagarnięcie Rusi Halicko – Włodzimierskiej przy pomocy Węgier po wygaśnięciu tamtejszej dynastii. Wchłonięcie Rusi oddalało niebezpieczeństwo idące ze wschodu. Naruszało też zwartość etniczną Królestwa choć zwiększyło ilość mieszkańców i wyznaczyło nowe szlaki handlowe. Wypracowano więc reguły tolerancji religijnej wobec prawosławia nieznanej innym państwom jako następstwo rodzącego się państwa wielowyznaniowego i wielonarodowego jakim w przyszłości miała stać się Polska. Straty terytorialne wydawały się tymczasowe, podporządkowane dalekosiężnym celom. W obronie zagarniętych przez Krzyżaków ziem stawał skutecznie przed sądem papieskim podważając ich prawa do aneksji ziem piastowskich. Po okrzepnięciu państwa podjął próbę rewindykacji Śląska . Wystąpił o unieważnienie swych zrzeczeń do ziem bezspornie należących do Polski dokonanych na rzecz Luksemburczyków ze szkodą dla Królestwa. Podważył skutecznie przed Papieżem ich prawo do dziedziczenia . Papieskie wyroki przyznające Polsce zwrot zaanektowanych ziemi i odszkodowań nie doczekały się rewindykacji. Śmierć króla zaprzepaściła wieloletnie zabiegi o zjednoczenie Korony ze Śląskiem, grzebiąc piastowską wizje jednoczenia dziedzictwa Chrobrego. Głęboki sens tzw. „piastowskiej racji stanu” - połączenia wszystkich ziem piastowskich w jedną niezbywalną całość pod berłem piastowskiego króla i przesunięcie Królestwo na zachód Europy rozumieli tylko Piastowie. Byli zanurzeni w historii tych ziem . W ich powszechnej świadomości tkwiło przekonanie że tylko zintegrowane ziemie piastowskie mogą skutecznie odeprzeć zagrożenie militarne i kulturowe idące z zachodu. Piastowskiej racji stanu kierowania się na zachód w drodze pokojowego zjednoczenia nie rozumieli ani Ludwig Andegaweński ani Jagiellonowie . Nie podjęli więc jakichkolwiek prób rewindykacji Śląska ani jego odkupu przy nadarzających się okazjach. Z odejściem ostatniego piasta zaniechano instytucjonalnego jednoczenia zachodnich ziem piastowskich przez państwo które zaczęło przesuwać się na wschód.
Dla Króla pokój był warunkiem rozwoju państwa i narodu, spotęgowania sił wytwórczych i duchowych . W dyplomacji oparł się na Papiestwie i Andegawenach. Bez kompleksowo uprawiał politykę zagraniczną. Ilość zawieranych traktatów pokojowych, sojuszy, umów o wzajemne sukcesje przedłużające pokój budzi podziw. Talent dyplomatyczny , rozmach inwestycyjny i militarny, sprawił iż od rdzennych granic Polski skutecznie odgonił wojny. Królewska kancelaria stała się szkołą polityki i służby dyplomatycznej.
Jednoczenie ziem piastowskich , wielki program inwestycyjny, kolonizacja wewnętrzna , reformy prawa , skarbu , szkolnictwa , rozbudowa systemu fortyfikacji to wielki wysiłek militarny i społeczny. Ale prowadzone z rozmachem i roztropnie zyskiwało poparcie wszystkich stanów. Silne państwo przekraczało granice dzielnicowe, gwarantowało niezależność jego bytu, rozrost narodu i wewnętrzny ład społeczny i pokój. Wszyscy się bogacili. Od tendencji odśrodkowych odstraszało doświadczenie rozbicia dzielnicowego , walk wewnętrznych i zewnętrznych , zrzeczeń terytorialnych a nawet sprzedaży składające się na słabość dzielnic nie mogących odeprzeć zagrożeń militarnych idących z zewnątrz. Dostrzegano zagrożenie ekspansywnego żywiołu niemieckiego przejmującego centra decyzyjne, polityczne i gospodarcze Śląska . Miasta zdominowane przez Niemców dążyły do rozluźnienia więzi Śląska z dzielnicami piastowskimi na rzecz zależności od rozwijających się Czech pozostających w zależności od Niemiec. Prawo pokój na granicach umacniany sojuszami wymagał nakładów i wewnętrznego porządku publicznego . Gwarantowało go ujednolicone prawo. Kazimierz doprowadził do kodyfikacji prawa zwyczajowego w formie Statutów Kazimierzowskich dla Wielkopolski i Małopolski. Regulowały prawa i obowiązki szlachty wobec króla i poddanych. Szlachta , księża poprzez zastępców, wójtowie i sołtysi byli zobowiązani na czas wojny stawić się pod ziemskimi chorągwiami pod groźbą utraty majątku. Mieszczanie zobowiązani byli do obrony miast. Nawet chłopi stawali do piechoty . Kazimierz jednocząc kraj wychowywał poddanych w duchu służby i patriotyzmu poprzez powszechne zobowiązanie do obrony niepodległości jednoczącej się ojczyzny. Statuty zabezpieczały wolności i swobody kmiece, ugruntowywały czynsze sprzyjając gospodarce rynkowej i kolonizacji żywiołem polskim. Wokół statutów Kazimierzowskich rozwijało się całe polskie ustawodawstwo. Modernizacja kraju - król był najbogatszym wśród zamieszkujących podległe mu ziemie. Pozycję dynastyczną króla, sakralny wymiar jego władztwa odpowiadającego przed Bogiem za sprawy państwa umacniała silna pozycja materialna Kazimierza. Umiejętne zarządzanie włościami i monopolami przynosiło dochód królowi i państwu . Kazimierz stworzył podstawy materialnego i prawnego rozwoju państwa. Postały skarb państwa finansował modernizację kraju.
Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. To hasło ilustruje wkład króla w rozwój państwa. Założył ok. 100 nowych miast. Istniejącym nadawał prawa miejskie i prawa składu sprzyjające ich bogaceniu się. W rozwijających się miastach kwitł handel, rozwijało się rzemiosło wytwarzające wyroby nabywane przez dwór, szlachtę, mieszczan i chłopów. Kolonizował niezasiedlone ziemię , karczował lasy, zwalniał z podatków kolonistów. Założył kilkaset wsi. Podatek gruntowy , opłaty, myta i cła zasilały skarb państwa. Reformowane państwo oparte na prawie w warunkach pokoju poprawiało stan bezpieczeństwo państwa dawało podstawy do rozwoju gospodarki i kultury. Budownictwo Za panowania Kazimierza kraj wypiękniał . Gotyckie zamki, obwarowania miejskie , bramy , stawały się widomym znakiem władzy królewskiej. Opasano nimi cały kraj wzdłuż granic z ościennymi krajami. Król budował je własnym sumptem popierając inicjatywy prywatne wielmożów. Miasta już istniejące jak i nowo lokowane fortyfikowano. Ufortyfikowano około osiemdziesięciu zamków i miast. Miały odstraszać potencjalnych najeźdźców z Litwy, Rusi, Czech, Saksonii, Tatarów łupiących ziemie polskie. Zamki służyły do wzajemnego ostrzegania się a w ostateczności do obrony . Oprócz funkcji militarnej, administracyjnej, fiskalnej symbolizowały majestat , siłę i troskę władcy o jednoczący się kraj. Stały na straży bezpieczeństwa zewnętrznego , porządku publicznego kraju służąc bogaceniu i jednoczeniu się społeczeństwa w jeden organizm państwowy. Dzięki nim połączył skutecznie Małopolskę z Wielkopolską w jedną całość . Jeżdżąc po kraju król zatrzymywał się z dworem w zamkach gdzie sprawował swoje władztwo . Władza była tam gdzie był król . Żadna inna epoka nie może poszczycić się tak wielką ekspansją w budownictwie , w architekturze , rozwoju rodzimego przemysłu wydobywczego i ceramicznego, kolonizowaniu dziewiczych terenów , solidarnością stanów względem siebie. Wymagało to wizji i nakładów. Król myślach w kategoriach pokoleń i wspólnoty . Liczne zwolnienia udzielane inwestorom na lata wprawdzie uszczuplały bieżące dochody królewskie ale w przyszłości miały przynosić dochody skarbowi . Współdziałanie z organizacją kościelną Kościoły pięły się w górę rozlewając się na cały kraj. Zbudowano ich tak dużo że w dobie Odrodzenia dobudowywano do nich tylko kaplice renesansowe. Wspólna wiara tworzyła więź ideową , jednoczyła społeczeństwo i umacniała państwo i pozycję króla. Dekalog rozprzestrzeniał się . W wyniku współdziałania króla i organizacji kościelnej powstawały kościoły, klasztory . Rozbudowano Katedrę Wawelską i Kościół Mariacki, zbudowano kościoły p.w. św. św. Katarzyny i Małgorzaty i Bożego Ciała na Kazimierzu . Zbudowano kościoły ekspiacyjne w Stopnicy, Wiślicy, Niepołomicach, Szydłowie i Sandomierzu . Zakrojony na szeroką skalę program budowy obiektów w stylu gotyku łączył program ideowy i artystyczny . Służył wychowywaniu społeczeństwa, dawał zatrudnienie, rozwijał gospodarkę , umacniał mieszczaństwo i kmieci, kształcił kadry architektów , rzemieślników , urzędników, rodzimego pochodzenia oraz kształtował wrażliwość artystyczną. W miastach i wsiach powstawały parafie z siecią szkolnictwa przykościelnego rozprzestrzeniające się szybko na cały kraj. Powstawały szkoły przykatedralne kształcące duchowieństwo i mieszczan. Rosła liczba duchownych pochodzenia polskiego będących blisko ludu. Wzrost organizacji kościelnych niezależnych od Niemiec wzmacniał niepodległość państwa. Doceniając rolę nauki w jednoczącym się państwie, król założył w 1364 r Akademię Krakowską na terenie założonego nowego miasta Kazimierz przy Krakowie. Na potrzeby Akademii sprowadził najbardziej wykształconych Augustianów fundując im klasztor na Kazimierzu. Na potrzeby Uniwersytetu ustalił wysokość dochodów z Żup Solnych w Wieliczce. Tu miało powstać prawdziwe miasto studenckie. Dwa fakultety kształciły medyków a sześć prawników zatrudnianych w administracji państwowej rozrastającego się kraju. Uniwersytet podnosił splendor króla i jego pozycję na arenie międzynarodowej. W strukturach kościoła wypracowano najwcześniej ideologię zjednoczenia państwa pod berłem Piastów. Jej odzwierciedleniem była rozpowszechniana opowieść o zrośnięciu się członków św. Biskupa Stanisława ze Szczepanowa sprzyjająca nadziejom zjednoczenia. Najgorętszym rzecznikiem zjednoczenia był biskup Jakub Świnka na przełomie XIII/ XIV w. Widząc zagrożenia ze strony żywiołu niemieckiego , krzyczał o nim na synodach biskupich a księżom nakazywał mówić kazania w języku polskim. Chłopi -nie na darmo nadano mu też tytuł „król chłopów” . Stykając się z chłopstwem bezpośrednio brał ich w obronę przed rycerzami i szlachtą. Ponoć król chadzał w ubogim przebraniu, poznawał dolę chłopów i badał nastroje w swoim dziedzictwie. Nie można było bezkarnie niszczyć włości chłopskich . Należało płacić na zajęte dobra. Chłopi płacili czynsze a źródłem dochodu była sprzedaż produktów rolnych. Kmieciom żyło się dobrze za rządów Kazimierza. Integracja ziem następowała poprzez ujednolicenia obciążeń wojskowych, sądowo –skarbowych, administracyjnych. Miasta nabyły prawo do działań poza granicami dzielnic. Do obrotu i umacniania gospodarki towarowo pieniężnej król wprowadził jednolitą monetę tzw. Grosz. Królewscy Starostowie reprezentujący króla w terenie lokalnie ograniczyli kompetencje urzędów dzielnicowych. Rada Królewska stała się organem ogólnopaństwowym podobnie jak urząd Marszałka , Podskarbiego i Kanclerza. Dla finansowania rozwoju kraju utworzył pieniężny skarb państwowy zasilany cłami, mytami, podatkiem od nieruchomości, dochodami z domen królewskich i monopoli. Dla miast utworzył na zamku królewskim Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego eliminując odwołania się do Magdeburga. Żydów uniezależnił od jurysdykcji prawa magdeburskiego podporządkowując sądom królewskim. Prowadzona przez króla wewnętrzna jak i zewnętrzna polityka stworzyła stabilne podstawy do rozwoju państwa, budowała jego wewnętrzną spójność, bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne i autorytet na zewnątrz. Nikt nie kwestionował Kazimierzowskich praw do tronu ani nie występował z roszczeniami wobec ziem polskich. Tu rozciągało się władztwo silnego króla realizującego piastowską rację stanu łączoną z projektem państwa wielonarodowego i wyznaniowego. Można być dumnym z osiągnięć Kazimierzowskich. Piękne były te wieki średnie na pokojowo rozwijających się ziemiach Polski.
Anna Nowińska
PS. od Romy :
Dodatkowo - wklejam jeszcze portret króla Kazimierza Wielkiego pochodzący z innego malarskiego pocztu królów polskich.
Ten drugi poczet, malowany przez kilku malarzy znacznie wcześniej niż uczynił to w Krakowie Jan Matejko, znajduje się w Toruniu,
w Sali Królewskiej Ratusza Staromiejskiego.
